Veiligheid

Ieder mens beschikt over een systeem dat permanent scant naar gevaar. Het werkt permanent en hoofdzakelijk onbewust. Het is als de schiemansgast in het kraaiennest op een zeilschip. Die kijkt voortdurend rond en waarschuwt als er gevaar dreigt. In ons lichaam is het een geheel van zenuwen dat daarvoor verantwoordelijk is, waarbij de tiende hersenzenuw, de Nervus vagus een cruciale rol speelt. Het is pas als we ‘veiligheid’ ervaren, dat we in staat zijn om ons rustig te voelen, te kunnen genieten, dat we kunnen veranderen, bijleren, verbinding maken. Dat is nodig omdat mensen elkaar nodig hebben om te kunnen overleven, zowel op korte als op lange termijn. Het ervaren van ‘onveiligheid’ zorgt dat we permanent op onze hoede zijn, klaar om het op een lopen te zetten of om te vechten. Of die kan zelfs aanleiding geven tot complete verlamming.

Autonoom zenuwstelsel

Het is Stephen Porges die zich is gaan verdiepen in dat autonoom zenuwstelsel (polyvagaal theorie) toen hij onderzocht wat de precieze oorzaken waren van vroegtijdige sterfte en ademstilstand of hartstilstand bij (te vroeg geboren) babies. Dat bleek alles te maken te hebben met de ontwikkeling en stimulatie van de Nervus vagus.

Doorheen de ontwikkeling van de verschillende dierlijke levensvormen, van ‘reptiel’ tot ‘mensachtige’, heeft ook het zenuwstelsel een hele ontwikkeling doorgemaakt.

De Nervus vagus splitst zich in de sympathicus en de parasympathicus. Deze laatste bestaat uit de ventrale of ‘slimme’ vagus en de dorsale ‘trage’ vagus.

De oudste vagale zenuw, de ‘dorsale vagus’ ontwikkelde zich zo’n 500 miljoen jaar geleden en kan gelinkt worden aan ‘schijndood’ of 'immobilisatie'. Denk aan de reactie van een schildpad bij gevaar.

Dan volgde zo’n 100 miljoen jaar later, de ontwikkeling van de sympathicus (ook orthosympathicus genoemd). Die kan dan weer gelinkt worden aan ‘actie’: het weglopen of vechten.

Zo’n 300 miljoen jaar gelden ontwikkelde de ‘slimme’ vagus: daar waar overleven een grotere kans op slagen had door samen te werken, door verbinding te maken. Deze vagale zenuw kan gelinkt worden aan 'veiligheid', 'wederkerigheid', 'verbinding'.

De inzichten van Porges over het autonoom zenuwstelsel en de zwerfzenuw, werpen een helderder licht op stress, trauma, en hoe deze te verwerken of te herkaderen. Die inzichten zijn eigenlijk bij uitbreiding, op alle facetten van het leven toepasbaar. Zo ook bij trainen, coachen, leidinggeven, kortom, communicatie in het algemeen.

Hiërarchie

Bij het scannen van signalen van veiligheid of gevaar is er eerst een dorsale reactie (complete stilstand), gevolgd door een of andere sympathische reactie (beweging) en in geval van ‘veilig’, een ventrale ‘slimme’ reactie (rust).

Triggers en glimmers

Signalen van gevaar worden triggers genoemd. Die kunnen voor iedereen verschillend zijn maar zijn dikwijls voor de meeste mensen zeer gelijkaardig.

Signalen die je rustig helpen maken en/of je een blij gevoel geven worden glimmers genoemd. Ook deze kunnen van mens tot mens verschillen. Zo houdt de ene misschien wel van klassieke muziek terwijl de andere daar juist wel nerveus van wordt.

Link met trainen en coachen

Trainen en/of coachen is pas nuttig of werkzaam als door deelnemers een veilige omgeving wordt ervaren. Door bewuster te worden en een beter begrip te hebben van de verschillende signalen en het effect daarvan, kunnen we als trainer/coach makkelijker toewerken naar een gewenst resultaat.  

Door ‘veiligheid’ als basisvoorwaarde te erkennen, kunnen we allerlei (bestaande) tools bewuster inzetten om tot optimale omstandigheden te komen voor een training/coaching.

In eerste instantie is het belangrijk om gelijk welke mentale staat (onrust, wantrouwen, onzekerheid enz.) ‘oké’ te vinden, = aanvaarding. Die state mag er zijn. Er zit ongetwijfeld een positieve intentie achter elke mentale staat.

Met mildheid daarmee omgaan, zonder oordeel, helpt de ‘slimme’ vagus stimuleren en (onbewuste) veiligheid creëren.

Door te verbinden (‘rapport’ maken cfr NLP) verhoogt het vertrouwen en ontstaat wederkerigheid.

Mild zijn en rapport creëren kan dan weer door tal van fysische, verbale en non-verbale (inter)acties. De ademhaling blijkt cruciaal te zijn om de ventrale (slimme) vagus te kunnen stimuleren. Iets langzamer uitademen dan inademen doet de hartslag vertragen bv. Er bestaan trouwens tal van oefeningen in yoga, mindfulness, tai chi, NLP enz. die je daarvoor kan gebruiken.

De sleutel is vriendelijkheid. Mensen kijken elkaar aan, hebben nood aan oogcontact om de scanner optimaal zijn werk te kunnen laten doen. Mensen passen hun interne mentale staat ook aan, met behulp van de ander. (Glim)lachen doet wonderen.

Jezelf en anderen bewust gaan omringen met glimmers helpt daar ook bij. Wees je wel bewust dat wat voor jou een glimmer is, niet noodzakelijk een glimmer hoeft te zijn voor een ander.

Er bestaan massa’s (korte) oefeningetjes die je als trainer/coach kan inzetten. Daarbij geldt: zorg voor voldoende ‘voorspel’. Bij het begin van een training, zijn een aantal mensen wellicht nog in dorsale of sympathische staat (ze voelen zich nog niet op hun gemak) en gaan ze wellicht niet onmiddellijk met zo’n oefening meedoen. Ademen, vriendelijk zijn, mild zijn, zonder oordeel, de mensen ‘zien’ en aanvaarden zoals ze zijn, is dan wellicht veel doeltreffender om mee te beginnen dan deze te ‘forceren’.

Zo is het vaak een minder grote drempel om mensen eerst (per twee?) even kort met elkaar te laten kennismaken of laten praten, dan dat ze dat ineens voor een groep ‘moeten’ doen.
Vragen zoals ‘Wat verbindt ons?’ of ‘Wat hebben we gemeen? werken ook verbindend.

De verschillende vagale zenuwen werken en kunnen ook gelijktijdig geprikkeld worden:

Bij het stimuleren van zowel de slimme vagus als de sympathicus krijgen we een staat van ‘speelsheid’ of ‘Play’: ideaal als leerstaat. Er is de zin om dingen te doen, men staat open, men is nieuwsgierig en ondervindt plezier. (brain gym oefeningen werken deze staat in de hand)

Een combinatie van dorsale en sympathische zenuwactivering, ‘Freeze’ kan je vaststellen bij het dissociëren: het als het ware afstand nemen, zich niet betrokken voelen, zonder het gevoel van onveiligheid, waarbij toch actie kan ondernomen worden.

‘Stillness’ is de toestand die optreedt bij het gelijktijdig actief zijn van de ventrale (slimme) vagus en de dorsale vagus. Daarbij kan je volledig in rust zijn, waarbij je ‘gevaar’ kan waarnemen zonder angstig te zijn.

Het zou in dit blogje te ver leiden om in te zoomen op hoe je precies bewuster kan leren worden van die verschillende states en wat je allemaal kan doen (zoals visualisatie-oefeningen, cognitieve oefeningen, diverse modellen en theorieën van Albert Ellis’ ABC, Seven habits van Covey, mindfulness oefeningen enz.) om deze states te beleven/beïnvloeden. Uiteindelijk beschikken we over massa’s kennis die gemapt kan worden op deze polyvagaal-theorie. Kwestie van ermee aan de slag te gaan. Daarvoor kan je natuurlijk bij de breinpiraten terecht!

Waar word jij rustig of blij van? Wat zijn jouw glimmers?

 

Aanbevolen lectuur

"Activeer je nervus vagus" van Luc Swinnen

"De polyvagaaltheorie en de transformerende ervaring van veiligheid" van Stephen Porges